Jaskra – cichy złodziej wzroku
Rozmowa z doktor Katarzyną Piasecką, specjalistą okulistyki ze Szpitala Zakonu
Bonifratrów w Łodzi.
Jaskra to choroba oczu, tyle wie prawie każdy. Ale chyba mało kto potrafiłby powiedzieć o niej więcej. Jest groźna, ale na czym polega, co ją powoduje?
Jaskrę powoduje postępujące uszkodzenie nerwu wzrokowego, co prowadzi do pogarszania się wzorku, a jeśli choroba nie jest leczona – do nieodwracalnej jego utraty. Przyczyną uszkodzenia nerwu wzrokowego jest najczęściej podwyższenie ciśnienia wewnątrzgałkowego, czyli zwiększenie napięcia płynu krążącego w przedniej komorze gałki ocznej.
Jak za wysokie ciśnienie w gałce ocznej niszczy nerw wzrokowy?
Można wyobrazić sobie, że gałka oczna jest szczelnie zamkniętą przestrzenią, w przybliżeniu kulą. Ciśnienie wewnątrzgałkowe to ciśnienie z jakim ciecz wodnista wypełniająca przednią komorę napiera na ścianę gałki ocznej i zapewnia prawidłowe funkcjonowanie oka. Jeśli ciśnienie cieczy wodnistej jest za wysokie – co może być spowodowane albo za dużym wytwarzaniem tej cieczy, albo trudnościami w jej odpływie – napiera ona za mocno na ściany gałki ocznej i uszkadza najbardziej wrażliwą jej strukturę, którą jest wyjście nerwu wzrokowego.
Czy można poczuć, że ma się za wysokie ciśnienie w oku, słowem: czy wysokie ciśnienie w oku boli?
Najczęściej nie, a to oznacza, że jaskra jest bardzo podstępną chorobą, która może rozwijać się bezobjawowo latami zanim zostanie wykryta, zanim da znać o sobie przez pogorszenie widzenia. Dlatego jaskrę nazywa się często cichym złodziejem wzroku. Skryty rozwój choroby wiąże się z tym, że nerw wzrokowy zbudowany jest z 1,2-1,5 milionów włókien nerwowych, a dopiero uszkodzenie około 70% z nich powoduje pojawienie się objawów w postaci zaburzeń widzenia. W jaskrze nerw wzrokowy uszkadzany jest bardzo powoli, dlatego niezauważona wcześniej, daje znać o sobie dopiero po wielu latach. Taki przebieg ma tak zwana jaskra przewlekła – ciśnienie w oku, niszczące nerw wzrokowy rośnie powoli, trwa długo, chory go nie zauważa. Ale czasami jaskra może mieć też ostry przebieg, który charakteryzuje się nagłym i znacznym podwyższeniem ciśnienia wewnątrzgałkowego. Wtedy chory odczuwa znaczne i gwałtowne objawy, w tym ból oka, ból głowy, którym często towarzyszą wymioty, dochodzi też do nagłego pogorszenia widzenia.
Czy zmiany na dnie oka spowodowane jaskrą można zauważyć wcześniej, czy też dowiadujemy się o nich dopiero, kiedy zaczynamy gorzej widzieć?
Zmiany na dnie oka widoczne są często kilka lat przed wystąpieniem pierwszych objawów jaskry. Jest je w stanie zauważyć okulista podczas kontroli wzroku, sprawdzenia ciśnienia wewnątrzgałkowego. Dlatego tak ważne jest regularne, profilaktyczne badanie u okulisty, o którym powinny pamiętać szczególnie osoby starsze, bo wraz z wiekiem rośnie zagrożenie jaskrą. Pomiar ciśnienia to najważniejsze badanie przesiewowe w profilaktyce jaskry. Istotne jest kilkukrotne zmierzenie ciśnienia, często konieczne jest wykonywanie pomiarów o różnych porach dnia.
Powiedzmy więcej o przyczynach jaskry, o tym, kto i dlaczego jest bardziej zagrożony tą chorobą?
Jak wspomniałam, głównym udowodnionym czynnikiem powodującym jaskrę jest podwyższone ciśnienie wewnątrzgałkowe. A ono wzrasta z wiekiem, co powoduje, że osoby starsze są bardziej narażone na rozwój tej choroby. I dlatego po 40. roku życia powinniśmy przynajmniej raz na 2 lata sprawdzać u okulisty ciśnienie wewnątrzgałkowe i wygląd nerwu wzrokowego. To sprawdzenie nerwu wzrokowego jest ważne, bo czasem zdarza się, że jaskra rozwija się przy prawidłowych wartościach ciśnienia wewnątrzgałkowego, czyli mieszczących się w granicach 10-22 mmHg. Szczególną rolę w rozwoju neuropatii jaskrowej ma genetyka – jeśli u kogoś w rodzinie występowały przypadki jaskry powinien kontrolować wzrok raz na roku. Ponadto zwiększoną zachorowalność obserwuje się u cukrzyków, osób cierpiących na miażdżycę i hiperlipidemię, krótkowidzów, u których wada jest powyżej 4 dioptrii i towarzyszą jej zmiany w siatkówce i naczyniówce oka. Uważa się także, że choroby naczyniowe, na przykład migrena, nadciśnienie tętnicze mogą sprzyjać rozwojowi jaskry.
Ostry atak jaskry zauważymy do razu, ale jeśli jaskra rozwija się przewlekle i jeśli ktoś nie chodzi do okulisty, to jakie objawy, jakie problemy ze wzrokiem powinny go zaniepokoić?
Ostry atak jaskry charakteryzuje się nagłym, bolesnym pogorszeniem widzenia, zaczerwienieniem gałki ocznej, poszerzeniem źrenicy, do których dołącza się złe samopoczucie, ból głowy. I wtedy najczęściej pacjent szuka pilnej pomocy na ostrym dyżurze okulistycznym. W przypadku przewlekłej jaskry pierwsze objawy – nawet jeśli jaskra jest już zaawansowana – wcale nie muszą być przez pacjenta zauważone, ponieważ w procesie widzenia uczestniczy dwoje oczu i zaburzenia widzenia jednego oka mogą być w pewien sposób kompensowane dobrym widzeniem drugiego. Ale generalnie w wyniku stopniowego zaniku włókien nerwowych w nerwie wzrokowym dochodzi do postępujących ubytków w polu widzenia, w zaawansowanej postaci zachowane zostaje tak zwane widzenie tunelowe, czyli pacjent dobrze, nawet bardzo dobrze widzi na wprost, nie zauważając obszarów poza widzeniem centralnym.
Czy są jakieś szczególne typy jaskry?
W Polsce najczęściej mamy postać jaskry z otwartym kątem przesączania, czyli struktury odpowiedzialnej za odpływ płynu z komory przedniej oka. Jest to przewlekły typ jaskry, w którym w wyniku zaburzeń w kącie przesączania płyn nie może odpływać w wystarczającym stopniu i kumuluje się w gałce ocznej. Jest to postać podstępna, skąpoobjawowa, szacuje się że ponad połowa pacjentów nie wie, że w ich oku rozwija się jaskra. Drugim typem jest jaskra zamkniętego (wąskiego) kąta, w której dochodzi do stopniowego lub nagłego zamknięcia kanału odpływu cieczy wodnistej. Ten typ jaskry wymaga zawsze postępowania zabiegowego w celu wytworzenia innej drogi odpływu cieczy. Jak już powiedziałam, czasami zdarza się, że dochodzi do rozwoju neuropatii wzrokowej u pacjentów z niepodwyższonym ciśnieniem wewnątrzgałkowym – wtedy mówimy o jaskrze normalnego ciśnienia. Wynika ona ze szczególnej wrażliwości nerwu wzrokowego na ucisk, nawet poprzez ciśnienie uznawane za prawidłowe dla danej populacji. Poza klasycznymi typami obustronnej jaskry wymienionymi przed chwilą występuje też szereg postaci wtórnych jaskry, wywołanych przez inne patologie wewnątrzgałkowe, ogólnoustrojowe, a nawet polekowe.
Jaskrę rozpoznaje okulista podczas badania dna oka, kiedy sprawdza, czy nie ma zamian w nerwie wzrokowym. Czy po rozpoznaniu choroby wykonuje się jeszcze inne badania?
Zmiany w nerwie wzorkowym, zauważone przez okulistę, są potwierdzane za pomocą specjalistycznych badań obrazowych, które mierzą nasz nerw wzrokowy, na przykład OCT (optyczna koherentna tomografia dna oka), GDx (skaningowa polarymetria laserowa), HRT (tomograficzne obrazowanie tarczy nerwu wzrokowego). Badania te mają ogromne znaczenie w rozpoznaniu i monitorowaniu jaskry – możliwe jest porównywanie ilości włókien nerwowych na różnych etapach choroby. Kolejnym badaniem kluczowym dla oceny uszkodzenia funkcjonowania oka jest badanie pola widzenia. Jest to również badanie wielokrotnie powtarzane dla oceny postępu choroby czy leczenia.
Jak leczy się jaskrę i czy można wyleczyć tę chorobę?
To zależy od typu jaskry i momentu, w którym zostanie rozpoznana. Wyleczyć można postać jaskry, w której dochodzi do zamykania się kąta przesączania, czyli jaskrę wąskiego kąta. Wtedy za pomocą lasera wykonuje się otwór w tęczówce, przez który uwięziona w przedniej komorze ciecz wodnista będzie mogła swobodnie odpływać. Pacjent po zabiegu często może odstawić leki przeciwjaskrowe i wymaga tylko okresowych kontroli drożności tego otworu i rutynowych pomiarów ciśnienia wewnątrzgałkowego. Natomiast częstsza postać jaskry, z otwartym kątem przesączania, wymaga przewlekłego leczenia, zazwyczaj do końca życia. W terapii stosowane są krople, które pacjent zakrapia sobie do worka spojówkowego raz lub dwa razy dziennie. Jeśli pomimo leczenia ciśnienie utrzymuje się na zbyt wysokim poziomie, wdrażane są kolejne krople, w tym preparaty łączone. U części pacjentów same krople nie są w stanie zahamować postępu choroby, wówczas wykonywane są operacje przeciwjaskrowe. Na każdym etapie leczenia niezbędne są regularne wizyty u lekarza okulisty, aby ocenić w jaki sposób zmienia się nerw wzrokowy i pole widzenia.
Namawia Pani do regularnego kontrolowania wzroku, badania dna oka, co daje duże szanse na wczesne wykrycie jaskry, jeśli u kogoś pojawi się ta choroba. A czy można – poprzez odpowiedni tryb życia – zminimalizować albo zlikwidować ryzyko zachorowania na jaskrę? Co pomaga w zachowaniu dobrego wzroku, zdrowia oczu?
Jaskra ma podłoże głównie genetyczne, uwarunkowane pewną budową oka, z którą się urodziliśmy. Dlatego mówiąc o profilaktyce jaskry mamy przede wszystkim na myśli regularne badanie okulistyczne (minimum co 2 lata u osób po 40. roku życia). Pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego jest szybkim, bezbolesnym badaniem, które jest rutynowo wykonywane podczas każdej wizyty. Jeśli występują czynniki predysponujące do zachorowania, lekarz zaleci częstsze, coroczne wizyty. W trakcie diagnostyki, gdy podejrzewa się, że jaskra jest w początkowym okresie, konieczne są nawet comiesięczne wizyty – oczywiście nie wszystkie badania będą wykonywane co miesiąc. Korzystnie na narząd wzroku, w tym na spowolnienie rozwoju jaskry, mają regularne kontrole poziomu cukru i cholesterolu we krwi. Zdrowa dieta, bogata w antyoksydanty pochodzące z surowych warzyw i owoców oraz w kwasy omega, również wspomaga nasze oczy. Unikać należy palenia papierosów. Warto wiedzieć, że u osób z wąskim kątem przesączania niektóre codzienne czynności mogą wywołać ostry atak jaskry, czyli nagłe zablokowanie kąta. Do takiej sytuacji może dojść po długotrwałym pochyleniu głowy twarzą do dołu (na przykład podczas pracy w ogrodzie, pielenia), a nawet w wyniku czytania w słabym oświetleniu, kiedy soczewka robi się bardziej kulista, a źrenica poszerza się. Jeśli potem odczuwamy ból głowy, warto przebadać się u okulisty w kierunku obecności jaskry wąskiego kąta, która może być całkowicie wyleczona po zabiegu laserowym.