Historia Klasztoru

Walerian Montelupi

Sprowadzenie bonifratrów do Polski

Sprowadzenie bonifratrów do Polski miało miejsce w 1609 roku, wówczas w Krakowie ufundowano pierwszy klasztor ze szpitalem na terenie Rzeczypospolitej. Zawdzięczamy to staraniom Waleriana Montelupiego. Był on przedstawicielem bogatego mieszczańskiego rodu pochodzenia włoskiego. Około 1567 r. bankier krakowski Sebastian Montelupi (prowadził interesy finansowe królów: Zygmunta Augusta, Stefana Batorego, Zygmunta III Wazy), sprowadził z Italii swego siostrzeńca Waleriana Tamburiniego. Walerian, noszący teraz nazwisko wuja, stał się najpierw jego współpracownikiem, potem sukcesorem majątku i pozycji w Krakowie (z jego usług finansowych korzystał Zygmunt III Waza), zarządzał też założoną przez wuja pocztą. Zmarł w 1613 r. i został pochowany, podobnie jak zmarły w 1600 r. Sebastian Montelupi, w kościele Mariackim w Krakowie. Walerian Montelupi osadził bonifratrów na rodzinnej posesji, w narożniku dzisiejszych ulic św. Jana i św. Marka (obecnie św. Jana 22), gdzie mieściła się jego kamienica. Dnia 31 grudnia 1609 r. przekazał ją bonifratrom aktem darowizny. Według tradycji zakonnej było to swoiste wotum za wyleczenie króla Zygmunta III Wazy przez br. Gabriela Ferrarę. Zaraz też bonifratrzy rozpoczęli przebudowę kamienicy na kościół, ukończoną w 1612 r. Po dokupieniu sąsiedniego budynku przysposobili go na klasztor i szpital. Świątynia bonifratrów nosiła wezwanie św. Urszuli.

br. Gabriel Ferrara OH

Była to budowla murowana, orientowana, jednonawowa, kryta dachem dwuspadowym z sygnaturką. Wejście główne znajdowało się od strony ul. św. Marka. Szpital przykościelny, liczący 12 łóżek, oddano do użytku już w 1610 r. To znacząca data w historii Krakowa. Odtąd bowiem bonifratrzy pełnią swoją posługę szpitalną w naszym mieście nieprzerwanie aż do dzisiejszego dnia. Wśród pomieszczeń klasztornych znalazła się też fachowa biblioteka medyczna oraz apteka. Otwarto również nowicjat. W ten sposób krakowski budynek klasztorny stał się macierzystym domem polskich bonifratrów, z którego wywodziły się kolejne placówki polsko-litewskiej prowincji. Darowiznę Montelupiego potwierdził 1 września 1615 r. biskup krakowski Piotr Tylicki dokonując poświęcenia placówki. W tej siedzibie bonifratrzy gospodarowali do początku XIX w.

Przeniesienie siedziby na Kazimierz

W 1812 roku przenieśli się do kościoła pod wezwaniem Świętej Trójcy na Kazimierzu, przy ul. Krakowskiej. Pierwotnie była to własność Zakonu Trójcy Świętej – popularnie trynitarzy. Przejście bonifratrów do nowej siedziby, jak na ówczesne czasy dość daleko od centrum Krakowa, było konieczne. Przede wszystkim dlatego, że położenie dotychczasowego ich szpitala w centrum miast a, w miejscu bardzo zacieśnionym zabudową, nie sprzyjało jego rozwojowi, chociażby ze względu na warunki higieniczne. Również budynki klasztorne wraz z kościołem popadały w ruinę. Ponadto i sam klasztor, w wyniku rozbiorów pozbawiony dochodów, miał kłopoty finansowe. Formalnie przeniesienie nastąpiło na podstawie dekretu wydanego w Pilnitz 17 lipca 1812 r. przez króla saskiego Fryderyka Augusta Wettyna, będącego równocześnie z poręki cesarza Napoleona Bonaparte władcą Księstwa Warszawskiego, w granicach tego państewka znalazł się również Kraków.

Klasztor Bonifratrów w 1890 r.

Przeniesienie się do zespołu zabudowań potrynitarskich nie od razu poprawiło kondycję bonifratrów. Budynki potrynitarskie w momencie wprowadzania tam wspólnoty bonifratrów także były bardzo zaniedbane, ponieważ wcześniej służyły głównie jako magazyny słomy i siana. Niektóre pomieszczenia pozbawione były dachu, drzwi, okien, podłogi. Remontu mieli dokonać sami bonifratrzy przeznaczając na to dochody uzyskane w wyniku sprzedaży konwentu św. Urszuli. Pomimo zamieszkania w klasztorze potrynitarskim braci, remont ten trwał do 1820 roku.

Kolejne zmiany przyszły wraz z przyznaniem autonomii Galicji. Wówczas nadzór nad szpitalami w mieście przejął Wydział Krajowy Galicji i Lodomerii. W 1866 Józef Dietl zaproponował modyfikację istniejących przepisów. Według nowych ustaleń w zarządzie szpitala (Radzie Szczegółowej) mieli zasiąść: radny miejski, lekarze oddziałowi szpitala, dwaj obywatele jako asesorzy, rządca szpitala jako sekretarz. Projekt ten, ogłoszony jako Ustawa względem ustanowienia rad szpitalnych dla szpitali powszechnych i publicznych wszedł w życie w 1868 roku. Pomimo krótkotrwałej poprawy kondycji finansowej szpitala i konwentu, do której doszło w wyniku obowiązywania ustawy, konwent krakowski coraz bardziej podupadał. Spowodowało to przyłączenie krakowskich Braci Miłosierdzia do prowincji austriacko-czeskiej kierowanej przez ojca Celestyna Opitza. Takie posunięcie poprawiło nie tylko jakość życia braci, ale także pacjentów szpitala, których przybywało co roku. Przyłączenie do prowincji czesko-austriackiej przyniosło także przyjazd do Krakowa znakomitych lekarzy i aptekarzy wykształconych w bonifraterskich ośrodkach, głównie w Wiedniu.

Szpital i klasztor zaczęły powoli odżywać. Przybywało również fundacji i zapisów na rzecz klasztoru. Jednym z dobrodziejów szpitala i klasztoru był Żegota Pauli – historyk, który od 1870 roku mieszkał w celi zakonnej i dalej prowadził prace naukowe. Na łożu śmierci zapisał swą bogatą bibliotekę zakonowi, którą zgodnie z wolą fundatora sprzedano, a uzyskane fundusze przeznaczono na remont budynku.

Konwent pod zarządem Laetusa Bernatka

br. Laetus Bernatek OH

Dalszy rozkwit krakowskiego konwentu przypadł na lata sprawowania funkcji przeora przez ojca Laetusa Bernatka. W tym czasie, tzn. w latach 1897–1906 powstał nowy budynek szpitalny projektu Teodora Talowskiego, nowocześnie wyposażony w najnowszy sprzęt medyczny. Jego budowa miała być sposobem uczczenia jubileuszu pięćdziesięciolecia panowania cesarza Franciszka Józefa I przypadającego na rok 1898.

Zanim jednak doszło do wybudowania szpitala, o. Bernatek stoczył istny bój o powstanie nowego budynku. Początkowo pomoc w budowie (zwłaszcza finansową) oferowali dobroczyńcy mieszkający w Podgórzu i Krakowie, potem jednak ich zapał zmalał. Zaciągnięte przez Bernatka kredyty i pożyczki z Galicyjskiej Kasy Oszczędności, Kasy Oszczędności Miasta Krakowa, a także liczne prośby o subwencje z Sejmu Galicyjskiego i od Rady Miasta Krakowa są dobrze udokumentowane w licznie zachowanych w Archiwum Bonifratrów w Krakowie rachunkach.

Otwarcie nowego szpitala, noszącego imię Cesarza Franciszka Józefa, miało odbyć się 4 października 1906 roku, w dniu imienin cesarza, o czym donosiła prasa. Do poświęcenia szpitala nie doszło, a pod koniec września podany został nowy termin – 7 października 1906 r. Wydarzenie to miało bardzo uroczysty charakter, a aktu poświęcenia dokonał kardynał Jan Puzyna, biskup krakowski.

Czasy I wojny światowej

W okresie I wojny światowej (1914–1918) szpital bonifratrów został przekształcony na epidemiczny szpital wojskowy utrzymywany przez Skarb Wojskowy. Pacjentów cywilnych stopniowo, ale systematycznie wypisywano do domów albo przenoszono do szpitala św. Łazarza, ponieważ przyjmowano znaczną liczbę chorych, leczonych  głównie na czerwonkę. Pacjentów było tak dużo, że wybudowano specjalne baraki przed szpitalem. W ten sposób szpital, który miał być przeznaczony dla mieszkańców miasta, nie spełniał już swojego zadania. Z tego powodu w marcu 1916 roku zakonnicy zorganizowali w budynku klasztornym prowizoryczny szpital dla cywilnych chorych, który po remoncie zaczął działać w refektarzu w 1917 roku. Refektarz zajął zaś miejsce biblioteki klasztornej, którą przeniesiono do pomieszczenia za chórem kościelnym.

Wojskowy szpital zakaźny zorganizowany w 1914 roku działał w gmachu bonifratrów do 1921 r., kiedy w stanie ruiny został oddany zakonnikom. Tylko dwa lata zajął braciom remont, bowiem już w 1923 roku otwarto odnowiony szpital składający się wówczas z oddziałów: chorób wewnętrznych, chirurgicznego, chorób skóry, chorób uszu, nosa i gardła, chorób oczu z własnymi ambulatoriami i ambulatorium stomatologicznego.

Okres dwudziestolecia międzywojennego upłynął pod znakiem wielkich przemian, nie tylko w konwencie krakowskim, ale i w całym zakonie, ponieważ konwent krakowski był rozbudowywany i stał się znowu domem macierzystym nowoodrodzonej po 90 latach Prowincji Polskiej. Pierwszym prowincjałem został O. Jacek Misiak.

W czasie II wojny światowej wojska Wehrmachtu zajęły część szpitala bonifratrów i leczono w nich rannych oficerów niemieckich. Ostatecznie jednak nie doszły do skutku plany całkowitego zajęcia przez Niemców szpitala by zamienić go na szpital wojskowy.

Upaństwowienie Szpitala

1 stycznia 1949 roku szpital bonifratrów został zaliczony do społecznych zakładów służby zdrowia, a jego dyrektorem mianowany został dr Bolesław Stein, którego podczas okupacji zakonnicy ukrywali w szpitalu, często narażając własne życie. Jego decyzje były dla konwentu bardzo destrukcyjne. Klasztor formalnie został oddzielony od szpitala. Osiemnastu braci pracujących w szpitalu zostało zwolnionych w latach 1949–1953, a dr Stein odmówił bezpłatnego utrzymywania zakonników nie pracujących w szpitalu. Zlikwidowano także etat kapelana szpitalnego, zamykano kolejne ambulatoria. 1 października 1949 roku szpital przeszedł pod Zarząd Miasta Krakowa, a specjalnie powołana komisja dokonywała inwentaryzacji szpitala, apteki, a także gospodarstwa
w Zielonej. Priorytetowym zadaniem tej komisji było także doprowadzenie do fizycznego oddzielenia szpitala od zakonników. W tym celu zamurowano drzwi pomiędzy szpitalem a konwentem. Sytuacja materialna braci była coraz trudniejsza. Musieli utrzymywać się z własnych pensji, kolejne pomieszczenia były im odbierane przez władze szpitala.

Upaństwowienie szpitala i znaczna niechęć władz państwowych do zakonników skutkowała nie tylko zwalnianiem z pracy w szpitalu braci zakonnych, wspomnianego zamurowania przejścia pomiędzy klasztorem a szpitalem, chęcią przejęcia jak największej części klasztoru na rzecz szpitala, lecz także wkraczaniem w mury klasztoru osób niepożądanych. W czasie takich wizyt „[…] niszczono zabytkowe wyposażenia wnętrz, wiele wartościowych przedmiotów i obrazów poginęło. Wielkie straty poniosła w tym okresie  również biblioteka klasztorna, dużo cennych dokumentów zostało zrabowanych […]”.

Kolejne zmiany nadeszły w latach dziewięćdziesiątych. W 1991 roku po konkursie zostały powołane nowe władze szpitala, a konwent bonifratrów zwrócił się 8 kwietnia 1991 roku o przywrócenie własności szpitala do Komisji Majątkowej, która uznała prawo własności konwentu, ponieważ „[…] uchwała Rady Ministrów nie pozbawiła Konwentu OO. Bonifratrów własności nieruchomości, a jedynie odebrała im dzieło prowadzone w tej nieruchomości”, w związku z czym w 1992 roku nastąpiło podpisanie ugody pomiędzy zakonem a organem założycielskim (Wojewodą).

Współczesność

Od 1997 roku szpital funkcjonuje bardzo dobrze i wciąż podnosi się poziom świadczonych w nim usług medycznych. Stał się pierwszym niepaństwowym szpitalem w Polsce, pod wezwaniem św. Jana Grandego, reformatora hiszpańskiego szpitalnictwa, wyniesionego na ołtarze przez papieża Jana Pawła II w 1996 roku. W 2009 roku minęła czterechsetna rocznica powstania konwentu bonifratrów w Krakowie, który pełni swe wielowiekowe dzieło zgodnie z wymogami współczesnej wiedzy i techniki medycznej.

Osoby zainteresowane historią klasztoru i Szpitala Bonifratrów zapraszamy na stronę Biblioteki i Archiwum Konwentu Bonifratrów w Krakowie.